Toegang tot kennis: een analyse van het kennis hoofdstuk van het nulontwerp van het pandemieverdrag

In de jaren 90 stierven er in Afrika beneden de Sahara 17 miljoen mensen aan aids. Farmaceutische bedrijven verkochten hiv-medicijn in Afrika voor prijzen hoger dan in de VS en Europa. Ze bedienden slechts een heel klein deel van de markt. ¹

Mandela greep in en stond parallelle import van geoctrooieerd hiv medicijn toe (legaal product kopen waar het het goedkoopst verkocht wordt). Farmaceutische bedrijven meenden dat dit het 1994 WTO TRIPS verdrag schond. ² Dit verdrag verplicht WTO leden octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten in te voeren en te handhaven. De VS en EU bereidden handelssancties voor; tientallen bedrijven startten een rechtszaak tegen Zuid-Afrika.

Dit leidde tot zo'n schandaal dat het voorbereiden van handelssancties stopgezet werd en ook de processen werden ingetrokken. Uiteindelijk leidde dit tot de Doha Declaration on the TRIPS Agreement and Public Health. De verklaring bevestigt de uitzonderingen en beperkingen van het TRIPS verdrag.

Hiermee zijn niet alle problemen opgelost. Bijvoorbeeld, het is één ding dat landen dwanglicenties kunnen verlenen zodat lokale bedrijven medicijnen kunnen produceren, maar wat als een land geen lokale farmaceutische bedrijven heeft? Hoe zit het met export, doorvoer, en import van onder de dwanglicentie vervaardigde medicijnen en vaccins?

In maart 2020 stelde Costa Rica voor om een depot te creëren met informatie over diagnostische tests, apparaten, medicijnen en vaccins, met gratis toegang of licenties tegen redelijke en betaalbare voorwaarden voor alle WTO-lidstaten.

Maatschappelijke organisaties betoogden dat intellectuele eigendomsrechten het bestrijden van de pandemie niet zouden moeten belemmeren.

Joseph Stiglitz, ontvanger van de Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2001 merkte op:

 

"Het leven moet altijd boven winst gaan, en zeker midden in een pandemie. De WTO zou geen regels moeten hebben die opzettelijk belemmeringen opwerpen voor de invoer van benodigde medicijnen, of het nu gaat om rijke of arme landen; en vooral omdat die regels het vermogen van bedrijven beperken om efficiënte schaalvoordelen te behalen."

De onderhandelingen vinden plaats achter gesloten deuren. Maatschappelijke organisaties wijzen erop dat zij betrokken zijn bij het bestrijden van pandemieën en dat hun deskundigheid niet opzij geschoven zou moeten worden.

Naast maatschappelijke organisaties drong ook het Bureau van de Hoge Commissaris van de Verenigde Naties voor de mensenrechten (OHCHR) er bij de intergouvernementele onderhandelingscommissie op aan om het maatschappelijk middenveld te betrekken bij het opstellen van het verdrag en zei dat "we een succesvol voorbeeld hebben van dat soort deelname aan de ontwikkeling van het Verdrag inzake de rechten van de mens van personen met een handicap".

De OHCHR benadrukte de belangrijke rol van maatschappelijke organisaties bij het "oplossen van moeilijke kwesties en het identificeren van prioriteiten", met name tijdens pandemieën en andere crises.

De farmaceutische industrie is tegen het opschorten van octrooien en andere intellectuele eigendomsrechten tijdens een pandemie. Reuters:

 

"Het 'akkoord' moet voortbouwen op de sterke punten van de particuliere sector voor innovatieve R&D, snelle productieopschaling en distributie, die is gebouwd op een robuust intellectueel eigendomssysteem", zegt Thomas Cueni, directeur-generaal van de International Federation of Pharmaceutical Manufacturers and Associations.

Een eenvoudig en krachtig standpunt, zelfzuchtig, maar niet overtuigend: snelle productieopschaling en verspreiding zijn niet afhankelijk van intellectuele eigendomsrechten. Het afschermen van kennis kan doorbraken juist in de weg staan. James Love (KEI) geeft aan dat overheden samenwerking kunnen stimuleren:

 

"De bepalingen over transparantie en billijkheid zijn indrukwekkend", zei Love, "maar ik denk dat onderhandelaars meer werk moeten doen om stimulansen te creëren voor overheden en anderen om zowel te investeren als technologieën te delen".

Een begrip dat vaak terugkeert in analyses is "equity". Het gaat hier om eerlijke en billijke behandeling van iedereen.

In het openbare gedeelte van de vierde bijeenkomst van de intergouvernementele onderhandelingscommissie gaf Ellen 't Hoen, Medicines Law & Policy, aan wat er nodig is om het verdrag een betekenisvolle bijdrage te laten leveren aan het bestrijden van pandemieën. Het verdrag moet verder gaan dan zwakke inspanningsverplichtingen, en bepalingen bevatten over adequate financiering, het delen en licentiëren van intellectueel eigendom, data en knowhow van mede door de overheid gefinancierde innovaties, het delen van kennis tijdens een pandemie, en regionale productiecapaciteit. Openheid is hiervoor essentieel.

Haar bijdrage is te lezen als een samenvatting van een (uitstekend) artikel van een internationale expertgroep over de potentie van een pandemieverdrag.

Volledig gebruikmaken van de vrijheid die het TRIPS verdrag openlaat kan belangrijk zijn voor de volksgezondheid. De EU, VS, Canada, en andere landen hebben echter eerder al toegezegd geen onder dwanglicentie geproduceerde vaccins en geneesmiddelen te zullen importeren. Maatschappelijke organisaties vroegen deze landen deze beslissing te herzien.

Deze kwestie komt in het nulontwerp terug. KEI wijst op het belang van artikel 7.4 B van het nulontwerp, dat zegt dat WTO leden volledig gebruik zullen maken van de vrijheid die wordt geboden in het TRIPS verdrag, inclusief die erkend is in de Doha Verklaring.

Dit moet dan ook lokaal geïmplementeerd worden. Health Policy Watch:

"Partijen moeten ook worden verplicht om nationale wetten te herzien en aan te passen om ervoor te zorgen dat er voldoende uitzonderingen zijn op exclusieve rechten en intellectueel eigendom om te reageren op een pandemie", voegde KEI toe.

Het nulontwerp stelt voor om de WHO toegang te geven tot 20% van de productie van veilige, doeltreffende en effectieve pandemiegerelateerde producten, waaronder diagnostiek, vaccins, persoonlijke beschermingsmiddelen en therapieën, om een ​​billijke verdeling mogelijk te maken, met name voor ontwikkelingslanden. James Love (KEI) zei dat dat "onvoldoende" is.

"Het zal me verbazen als het voorstel van 20 procent het haalt, maar het lijkt redelijk, zelfs ontoereikend, gezien het feit dat slechts 10 procent een donatie is en de andere 10 procent een prijsgereguleerde verkoop."

Voor een uitgebreide kritische analyse van Third World Network, zie: WHO: Zero Draft of the pandemic instrument creates an "illusion" of equity.

Internationale verdragen worden, vanwege hun verwevenheid, soms vergeleken met een kom spaghetti. Een pandemieverdrag kan op gespannen voet staan met bijvoorbeeld verdragen met bepalingen om intellectuele eigendomsrechten te beschermen. Het artikel van de internationale expertgroep dat ik hierboven noemde houdt hier rekening mee. Staten zouden in het pandemieverdrag af moeten spreken zich te onthouden van beroepen op andere verdragen indien die het pandemieverdrag zouden ondermijnen.

Dat lijkt me een zinnige benadering. Het artikel slaat echter een element over – en, helaas, misschien ook wel terecht.

Niet alleen staten kunnen zich op verdragen beroepen maar in het geval van investeringsverdragen ook investeerders. En die hoeven zich van bovenstaande afspraak tot onthouding niets aan te trekken. Daar komt bij dat het supranationale investeringsarbitrage systeem (ISDS) door en door rot is. ³ En ook een voorgenomen investeringshof zou het aanpakken van crises kunnen ondermijnen. Voor EU-Canada handelsverdrag CETA zie Pandemic highlights flaws in EU-Canada trade agreement CETA.

Er is een aanvullende waarborg nodig. Van Harten schreef er een bedoeld voor het klimaatverdrag: An ISDS Carve-Out to Support Action on Climate Change. Helaas is deze niet in het klimaatverdrag opgenomen. De kans dat een dergelijke waarborg in het pandemieverdrag wel opgenomen wordt lijkt me zo goed als nihil. Ik begrijp dus wel dat de expertgroep er niet over geschreven heeft, al is daarmee het potentiële probleem niet verdwenen.

Internationale verdragen zijn met een kom spaghetti te vergelijken; ISDS verdragen zou ik liever een kuil wurgslangen noemen.